ÖZET

Amaç:

Translaminer basınç farkı (TLBF) ve glokom arasındaki ilişkiyi irdeleyen mevcut literatürü gözden geçirmek.

Gereç ve Yöntem:

Bu makalede, 01/01/2010-31/12/2022 tarihleri arasında PubMed aracılığı ile MEDLINE, Cochrane Eyes and Vision ve Google Akademik veri tabanlarını kullanarak bir literatür taraması yaptık. Tarama yapılırken “glokom”,“göz içi basıncı”, “translaminer kribrosa basınç gradyanı/farkı”,“kafa içi basıncı” ve “beyin omurilik sıvısı basıncı” terimleri kullanıldı. Meta-analiz için 471 sonuç arasından 8 makale seçildi.

Bulgular:

Meta-analizimiz, yüksek basınçlı ve normal basınçlı glokom gruplarında sağlıklı gruplara göre göz içi basıncı ve TLBF’nin anlamlı düzeyde yüksek, beyin omurilik sıvısı basıncının ise düşük olduğunu göstermiştir.

Sonuç:

Güncel çalışmalarda glokom hastaları ve sağlıklı bireyler arasında BOSp ve TLBF’de fark saptanması TLBF ve glokom arasında potansiyel bir ilişki olduğunu düşündürmektedir.

Anahtar Kelimeler:

Glokom, göz içi basıncı, translaminer kribrosa basınç gradyanı/farkı, beyin omurilik sıvısı basıncı, kafa içi basıncı

Giriş

Glokom, göz içi basıncının (GİB) normal veya artmış olduğu, retinal ganglion hücrelerinde hasar ile karakterize, kronik, geri dönüşümsüz bir optik nöropatidir. Glokomun mevcut küresel prevalansı 40-80 yaş arası popülasyonda %3,5’tir. 2013 yılında bu yaş grubundaki glokom hastası sayısı 64,3 milyon olup 2020 yılında 76 milyona, 2040 yılında ise 112 milyona yükseleceği öngörülmüştür.¹

Artmış GİB, uzun zamandır glokom patogenezinde ana ve tek değiştirilebilir risk faktörü olarak kabul edilmiştir. Ancak, hastalar normal basınçlı glokom (NBG) tanısı alabilir veya kardiyovasküler risk faktörleri olmadan ve GİB kontrolü iyiyken bile hastalık ilerleyebilir.^2,3 GİB, anterior lamina kribrosaya kuvvet uyguladığından ve teorik olarak optik sinir kılıfı içinde bulbusun arkasına kuvvet uygulayan beyin omurilik sıvısı basıncı (BOSp) ile karşı karşıya geldiğinden, glokom ve BOSp arasındaki potansiyel ilişki araştırılmıştır.^4,5,6,7 BOSp invaziv (lomber ponksiyon) olarak ölçülebilir veya non-invaziv (formül,^8,9,10,11 transkraniyal Doppler¹²) yöntemlerle hesaplanabilir. Ortaya çıkan translaminer basınç farkı (TLBF = GİB - BOSp)¹³ normal/dengeli veya her iki yönde de anormal/dengesiz olabilir. GİB fazla ise glokom ortaya çıkabilir. Öte yandan, kafa içi basıncının arttığı durumlarda (idiyopatik intrakraniyal hipertansiyon) ve uzun süreli uzay uçuşundan sonra astronotlarda görülebilen optik disk şişmesi ve posterior bulbus düzleşmesinde TLBF, GİB normalken yüksek BOSp kaynaklı olabilmektedir.^14,15 TLBF teorisinin tersine bir etkisi oküler hipotonide görülebilir ve optik disk ödemi, BOSp’nin normal ve GİB’nin düşük olmasına bağlı gelişebilir.¹⁶ Bazı hayvan çalışmaları ve deneysel çalışmalarda TLBF’nin glokomda rol oynadığı öne sürmüştür.^17,18,19 BOSp’yi artırmak, GİB’yi azaltmak veya gradyanı değiştirmek geniş anlamda glokomun yönetiminde etkili olabileceği için bu literatür taramasını gerçekleştirdik.

2015 yılında Siaudvytyte ve ark.²⁰ BOSp ile glokom arasındaki ilişkiyle ilgili ilk sistematik derleme ve meta-analizi yayımladılar. Çalışmaları, glokomlu hastalarda TLBF’nin sağlıklı kontrollerden yüksek olduğunu ve TLBF ile glokomatöz optik nöropati arasında bir korelasyon bulunduğunu göstermiştir.²⁰ Güncel derlemelerin çoğu kantitatif analiz yapılmadan hazırlanan nitel literatür analizleridir. Bu nedenle bu çalışmadaki amacımız glokom gelişimi ve progresyonunu TLBF’deki değişikliklere bağlayan mevcut kanıtları sistematik olarak değerlendirmektir.

Gereç ve Yöntem

Literatür Taraması

Bu sistematik derleme ve meta-analiz, PRISMA (“Preferred Reporting Items for Systematic Reviews and Meta-Analyses”) kılavuzuna uygun olarak hazırlandı. 01/01/2010-31/12/2022 tarihleri arasında PubMed aracılığı ile MEDLINE, Cochrane Eyes and Vision ve Google Akademik’i taradık. Anahtar kelimeler “glokom”, “göz içi basıncı”, “translaminer kribrosa basınç gradyanı/farkı”, “kafa içi basıncı” ve “beyin omurilik sıvısı basıncı” olarak belirlendi. İki bağımsız araştırmacı (T.T.H. ve V.A.B.), tüm PubMed, Cochrane Eyes and Vision ve Google Akademik özetlerini değerlendirdi.

Uygunluk Kriterleri

Hasta grubunda yüksek basınçlı glokom (YBG) (primer açık açılı glokom [PAAG] veya açı kapanması glokomu [PAKG]) ve NBG hastaları ve kontrol grubu sağlıklı bireyler olan, kesitsel, olgu kontrol veya kohort tasarımlı, hakemli dergilerde yayımlanmış İngilizce makaleler seçildi. Glokom tipi, GİB, BOSp ve TLBF gibi değişkenlerin açık bir şekilde tanımlanmış olması bir koşul olarak kabul edildi. Literatür veya anlatı derlemeleri, hayvan ve bilgisayar modeli çalışmaları ve glokom hastalarında GİB, BOSp ve TLBF’yi analiz etmeyen çalışmalar hariç bırakıldı. Uygun olan tam metin makaleler son olarak iki araştırmacı (T.T.H. ve V.A.B.) tarafından seçildi. Meta-analizde randomize olmayan çalışmaların kalitesini değerlendirmek için Newcastle Üniversitesi, Avustralya ve Ottawa, Kanada arasında ortak bir proje olan Newcastle-Ottawa Ölçeği kullanıldı.²¹

Sonuç Ölçütleri

Meta-analiz için kaydedilen veriler GİB, BOSp, TLBF ve BOSp ölçümleri ve glokom tipi idi.

Tanımlamalar

Doğrulanmış BOSp ölçümleri invaziv (lomber ponksiyon) ve non-invazivdi (formül,^8,9,10,11 transkraniyal Doppler¹²). TLBF, GİB-BOSp³ olarak tanımlandı.

İstatistiksel Analiz

Veriler RevMan 5,3 (Cochrane Collaboration) kullanılarak analiz edildi. Çalışmaların heterojen olması nedeniyle etki büyüklüğü rastgele etkiler modeli kullanılarak hesaplandı. P değerinin 0,05’ten küçük olması istatistiksel olarak anlamlı kabul edildi.

Bulgular

Veritabanı taramalarında 471 sonuç bulundu. Tekrarlı kayıtları çıkardıktan sonra 90 çalışma tarandı. Bu taranan çalışmalardan 25 özet, tam metin değerlendirmesi için seçim kriterlerini karşıladı; bunlardan 15 tanesi Şekil 1’de belirtilen nedenlerle hariç tutuldu ve sonuçta 8 makalenin dahil edilmesine karar verildi (Tablo 1).^{5,9,10,11,22,23,24,25} Dahil edilen çalışmaların meta-analizi için kalite değerlendirmesi ve elde edilen veriler
Ek Tablo 1, 2’de bulunabilir.

YBG grubundaki glokom hastalarında sağlıklı bireylere göre GİB (Z=2,65, p=0,008) ve TLBF (Z=3,9, p<0,0001) anlamlı düzeyde yüksek bulunurken BOSp (Z=5,9, p<0,0001) ise anlamlı düzeyde düşüktü (Şekil 2A, B, C). Benzer şekilde NBG grubunda kontrol grubuna göre GİB (Z=93,89, p<0,00001) ve TLBF (Z=2,41, p=0,02) anlamlı düzeyde yüksek bulunurken BOSp (Z=2,06, p=0,04) anlamlı düzeyde düşüktü (Şekil 2D, E, F). Tablo 2’de TLBF ile glokom progresyonu arasındaki ilişkiyi yapı ve fonksiyon açısından destekleyen çalışmalara yer verilmiştir.

Tartışma

2015 yılında ilk tarama yapıldığında, analiz için sadece 3 prospektif çalışma mevcuttu. O zamandan beri, TLBF ve glokom riski ve progresyonu arasındaki olası ilişkiyi araştırmak için yeni prospektif çalışmalar yapılmıştır. Çalışmamızda hem YBG hem de NBG grubunda glokom hastaları ile sağlıklı kişiler arasında GİB, BOSp ve TLBF açısından anlamlı farklar bulunmuştur. Bu bulgular, dahil edilen çalışmaların çoğu ve Siaudvytyte ve ark.’nın²⁰ meta-analizi ile uyumludur ve bu konu hakkındaki bilgimize katkıda bulunmaktadır.

Çalışmamızda, NBG grubunda ortalama GİB sağlıklı kontrollere göre daha yüksekti (p<0,00001). Bu, Deimantavicius ve ark.’nın²⁶ yakın tarihli çalışmasının sonuçları ile uyumludur. Bunun nedeni, Ren ve ark.⁵ ve Lee ve ark.⁹ tarafından yapılan çalışmalara dahil edilen NBG hastalarının ortalama GİB değerlerinin, bu sistematik derlemeye dahil edilen diğer çalışmalardan daha yüksek olması olabilir.

Sonuçlarımız ayrıca BOSp’nin hem YBG (p<0,0001) hem de NBG (p=0,04) gruplarında kontrol gruplarına göre anlamlı olarak düşük olduğunu gösterdi. Wang ve ark.’na²⁷ göre, manyetik rezonans görüntülemede (MRG) NBG hastalarında orbital optik sinir subaraknoid boşluğunun (SAB) en dar olması, bu hastalarda BOSp’ninPAAG hastaları ve sağlıklı bireylere kıyasla daha düşük olduğunu düşündürmektedir. Pircher ve ark.²⁸, bilgisayarlı tomografik sisternografi ile NBG hastalarında optik sinir boyunca BOS’nin kontrast yükü kademeli olarak azalırken, sağlıklı bireylerde benzer bir azalma bulunmadığını bildirmiştir. Boye ve ark.²⁹ difüzyon MRG’lerinde intrakraniyal kavite ile optik sinirin SAB arasındaki akım-aralığı oranını ölçmüşler ve bu oranın NBG’de sağlıklı insanlara göre anlamlı düzeyde düşük olduğunu bulmuşlardır. Bu da NBG’de BOSp’nin anormal olduğunu göstermektedir. Deimantavicius ve ark.²⁶ tarafından yapılan çalışmada iki-derinlikli transkraniyal Doppler (TKD) ultrasonografi ile tespit edilenBOSp hem YBG hem de NBG grubunda sağlıklı bireylere göre daha düşük bulunmuştur. Knier ve ark.³⁰ tarafından yapılan ve 30 yıllık klinik verilerin analiz edildiği bir çalışmada, açık açılı glokomlu hastalarda kontrol grubuna göre BOSp’nin anlamlı düzeyde düşük olduğu gösterilmiştir.

GİB, BOSp ve TLBF bakılmış olmasına rağmen glokom hastaları dahil edilmediği için Ren ve ark.³¹ (2011) ve Xie ve ark.⁸ (2018) çalışmalarını analize dahil etmedik. İlginç bir şekilde, Ren ve ark.³¹ oküler hipertansiyonu olan hastalarda BOSp’nin sağlıklı bireylerden daha yüksek olduğunu bulmuşlardır. Yazarlar, bunun lamina kribrosa düzeyinde dengesizliği önlemek için fizyolojik bir kompanzasyona ve takiben gelişen glokom progresyonuna bağlı olabileceğini varsaymışlardır. Bu bulgu daha sonra, yapısal veya fonksiyonel hasar olmaksızın sadece TLBF’de değişikliklerin olduğu bir glokom öncesi evre olduğunu öneren Xie ve ark.⁸ tarafından doğrulanmıştır. Bu, normal ile glokom öncesi evreyi birbirinden ayıran TLBF eşiğini araştırmak için yapılacak çalışmaların yolunu açmıştır.

Bulgularımız TLBF’nin hem YBG hem de NBG gruplarında anlamlı düzeyde yüksek olduğunu göstermiştir. Bu sonuç Deimantavicius ve ark.’nın²⁶ sonuçları ile tutarlıdır. Lamina kribrosa GİB ve BOSp’ye maruz kalmaktadır, bu nedenle bu bulgu, TLBF ve glokom arasındaki potansiyel ilişkiden bahseden birçok çalışmayı desteklemektedir.^{5,10,11,22,32,33,34,35}

Çalışmanın Kısıtlılıkları

GİB, BOSp ve TLBF ölçümü ile ilgili bazı kısıtlılıklar bulunmaktadır. GİB, korneanın biyomekanik özelliklerine bağlı dolaylı bir ölçümdür ve yatar pozisyonda GİB ölçümü yapan Schiotz (indentasyon) veya Maclakov (aplanasyon) gibi daha nadir kullanılan tonometreler hariç, kişi ayakta dik pozisyondayken (Goldmann aplanasyon tonometrisi, rebound tonometrisi ve pnömotonometri) ölçülür. BOSp normalde yüz üstü veya sol lateral dekübit pozisyonunda lomber ponksiyon ile ölçülür ve yerçekiminin etkileri nedeniyle, BOSp bu pozisyonlarda GİB’nin ölçüldüğü dik pozisyondan daha yüksektir. Ayrıca basitleştirilmiş TLBF formülleri intraorbital BOSp ile intrakraniyal BOSp’nin benzer olduğunu varsayar. Ancak orbital SAB’nin trabekül ve septat yapılar nedeniyle intrakraniyal SAB ile doğrudan bağlantılı olmadığı daha önce yapılan bazı çalışmalarda ileri sürülmüştür. Bu nedenle, lomber ponksiyon ile ölçülen BOSp, lamina kribrosanın arkasındaki gerçek BOSp’yi temsil etmeyebilir.³ Yakın zamanda Pircher ve ark.³⁶ tarafından yapılan bir çalışmada NBG hastalarında lomber BOSp’de artış olmaksızın optik sinir kılıf çapının genişlediği gösterilmiş ve bu durum intraorbital ve intrakraniyal SAB arasında bağlantının bozulduğunu düşündürmüştür. Derlememizde BOSp’yi farklı yöntemler ile değerlendiren (lomber ponksiyon, formül ve transkraniyal Doppler) çalışmalara yer verilmiştir. Bu nedenle, bu heterojenliği hesaba katmak için istatistiksel analizde rastgele etkiler modeli kullanılmıştır. Ayrıca, TLBF ampirik bir ölçüm olmak yerine çalışmada anlamlılıkları değerlendirilen iki değişkenden hesaplanan bir parametreydi.

Lindén ve ark.²⁵ farklı pozisyonlarda BOSp ölçümü yaparak literatür verilerindeki bu boşluğu doldurmuşlar ve NBG hastalar ile sağlıklı kişiler arasında BOSp açısından istatistiksel fark olmadığını bildirmişlerdir. Bununla birlikte, çalışmada BOSp ölçümü için standart ve özel ekipman kullanılmasına rağmen, çalışma iki SAB kompartmanı arasında doğrudan bir bağlantı olduğunu varsaymıştır.²⁵ Pircher ve ark.’da³⁷ NBG’de diğer çalışmalara kıyasla lomber BOSp’nin daha düşük veya TLBF’nin daha yüksek olduğunu doğrulayamamıştır, ancak bu retrospektif çalışmada bir kontrol grubu bulunmamaktadır. Bu nedenle bu çalışma meta-analizimize dahil edilmemiştir.

İki SAB kompartmanı arasındaki bağlantıyı, başta Lindén ve ark.²⁵ ve Pircher ve ark.’nın³⁷ önerdiği gibi dik pozisyonda olmak üzere farklı pozisyonlarda GİB ile BOSp arasındaki etkileşimi araştıran çalışmalara ihtiyaç vardır. İki derinlikli TKD, daha güvenilir, optik sinir kılıfı çapı ve optik sinire yakın ölçülen BOSp’ye kıyasla lomber BOSp ile daha güçlü bir ilişkiye sahip non-invaziv bir yöntemdir ve bu nedenle yukarıda belirtilen eksiklikleri gidermek için umut verici bir yaklaşım olabilir.^26,38 TLBF ile glokomatöz optik nöropati arasındaki korelasyonun keşfedilmesi, NTG patogenezi ve iyi GİB kontrolüne rağmen doğal glokom progresyonu seyri hakkında mevcut anlayışımızı geliştirerek ileride yeni terapötik yaklaşımlar geliştirilmesine olanak sağlayabilir.

Sonuç

Analizimiz, YBG ve NBG hastalarında sağlıklı gruplara kıyasla anlamlı düzeyde daha düşük BOSp ve daha yüksek TLBF görüldüğünü doğrulayarak, önceki popülasyon temelli ve prospektif çalışmalarda önerilen olası glokom-TLBF ilişkisini ortaya koymuştur.

Etik

Yazarlık Katkıları

Konsept: V.A.B., Dizayn: V.A.B., P.S., T.T.H., Veri Toplama veya İşleme: V.A.B., T.T.H., Analiz veya Yorumlama: V.A.B., T.T.H., Literatür Arama: V.A.B., P.S., T.T.H., Yazan: V.A.B., P.S., T.T.H.

Çıkar Çatışması: Yazarlar tarafından çıkar çatışması bildirilmemiştir.

Finansal Destek: Yazarlar tarafından finansal destek almadıkları bildirilmiştir.

Kaynaklar

Jonas JB, Aung T, Bourne RR, Bron AM, Ritch R, Panda-Jonas S. Glaucoma. Lancet. 2017;390:2183-2193.

Kass MA, Heuer DK, Higginbotham EJ, Johnson CA, Keltner JL, Miller JP, Parrish RK 2nd, Wilson MR, Gordon MO. The Ocular Hypertension Treatment Study: a randomized trial determines that topical ocular hypotensive medication delays or prevents the onset of primary open-angle glaucoma. Arch Ophthalmol. 2002;120:829-830.

Liu KC, Fleischman D, Lee AG, Killer HE, Chen JJ, Bhatti MT. Current concepts of cerebrospinal fluid dynamics and the translaminar cribrosa pressure gradient: a paradigm of optic disk disease. Surv Ophthalmol. 2020;65:48-66.

Berdahl JP, Fautsch MP, Stinnett SS, Allingham RR. Intracranial pressure in primary open angle glaucoma, normal tension glaucoma, and ocular hypertension: a case-control study. Invest Ophthalmol Vis Sci. 2008;49:5412-5418.

Ren R, Jonas JB, Tian G, Zhen Y, Ma K, Li S, Wang H, Li B, Zhang X, Wang N. Cerebrospinal fluid pressure in glaucoma: a prospective study. Ophthalmology. 2010;117:259-266.

Berdahl JP, Allingham RR, Johnson DH. Cerebrospinal fluid pressure is decreased in primary open-angle glaucoma. Ophthalmology. 2008;115:763-768.

Fleischman D, Berdahl JP, Zaydlarova J, Stinnett S, Fautsch MP, Allingham RR. Cerebrospinal fluid pressure decreases with older age. PLoS One. 2012;7:e52664.

Xie X, Chen W, Li Z, Thomas R, Li Y, Xian J, Yang D, Wang H, Zhang S, Kang Z, Wang N; Beijing Intraocular and Intracranial Study Group. Noninvasive evaluation of cerebrospinal fluid pressure in ocular hypertension: a preliminary study. Acta Ophthalmol. 2018;96:570-576.

Lee SH, Kwak SW, Kang EM, Kim GA, Lee SY, Bae HW, Seong GJ, Kim CY. Estimated Trans-Lamina Cribrosa Pressure Differences in Low-Teen and High-Teen Intraocular Pressure Normal Tension Glaucoma: The Korean National Health and Nutrition Examination Survey. PLoS One. 2016;11:e0148412.

Landi L, Casciaro F, Telani S, Traverso CE, Harris A, Verticchio Vercellin AC, Saint L, Iester M. Evaluation of Cerebrospinal Fluid Pressure by a Formula and Its Role in the Pathogenesis of Glaucoma. J Ophthalmol. 2019;2019:1840481.

Matuoka ML, Santos KS, Cruz NF, Kasahara N. Correlation between ocular perfusion pressure and translaminar pressure difference in glaucoma: Evidence for a three-pressure disease? Eur J Ophthalmol. 2021;31:2412-2417.

Price DA, Grzybowski A, Eikenberry J, Januleviciene I, Verticchio Vercellin AC, Mathew S, Siesky B, Harris A. Review of non-invasive intracranial pressure measurement techniques for ophthalmology applications. Br J Ophthalmol. 2020;104:887-892.

Roy Chowdhury U, Fautsch MP. Intracranial Pressure and Its Relationship to Glaucoma: Current Understanding and Future Directions. Med Hypothesis Discov Innov Ophthalmol. 2015;4:71-80.

Hamedani AG, Thibault DP, Revere KE, Lee JYK, Grady MS, Willis AW, Liu GT. Trends in the Surgical Treatment of Pseudotumor Cerebri Syndrome in the United States. JAMA Netw Open. 2020;3:e2029669.

Mader TH, Gibson CR, Pass AF, Kramer LA, Lee AG, Fogarty J, Tarver WJ, Dervay JP, Hamilton DR, Sargsyan A, Phillips JL, Tran D, Lipsky W, Choi J, Stern C, Kuyumjian R, Polk JD. Optic disc edema, globe flattening, choroidal folds, and hyperopic shifts observed in astronauts after long-duration space flight. Ophthalmology. 2011;118:2058-2069.

Albano de Guimarães J, Teixeira GC, Silva TKLD, Moura FC. Optic Disc Edema and Posterior Globe Flattening Secondary to Ocular Hypotony: Case Report and Discussion Regarding Pathophysiology and Clinical Findings. J Neuroophthalmol. 2021;41:220-222.

Mathieu E, Gupta N, Paczka-Giorgi LA, Zhou X, Ahari A, Lani R, Hanna J, Yücel YH. Reduced Cerebrospinal Fluid Inflow to the Optic Nerve in Glaucoma. Invest Ophthalmol Vis Sci. 2018;59:5876-5884.

Kharmyssov C, Abdildin YG, Kostas KV. Optic nerve head damage relation to intracranial pressure and corneal properties of eye in glaucoma risk assessment. Med Biol Eng Comput. 2019;57:1591-1603.

Tong J, Ghate D, Kedar S, Gu L. Relative Contributions of Intracranial Pressure and Intraocular Pressure on Lamina Cribrosa Behavior. J Ophthalmol. 2019;2019:3064949.

Siaudvytyte L, Januleviciene I, Daveckaite A, Ragauskas A, Bartusis L, Kucinoviene J, Siesky B, Harris A. Literature review and meta-analysis of translaminar pressure difference in open-angle glaucoma. Eye (Lond). 2015;29:1242-1250.

Wells GA, Shea B, O’Connell D, Peterson J, Welch V, Losos M, Tugwell P. The Newcastle-Ottawa Scale (NOS) for assessing the quality of nonrandomised studies in meta-analyses. 2013; http://www.ohri.ca/programs/clinical_epidemiology/oxford.asp.

Siaudvytyte L, Januleviciene I, Ragauskas A, Bartusis L, Meiliuniene I, Siesky B, Harris A. The difference in translaminar pressure gradient and neuroretinal rim area in glaucoma and healthy subjects. J Ophthalmol. 2014;2014:937360.

Jonas JB, Wang N, Nangia V. Ocular Perfusion Pressure vs Estimated Trans-Lamina Cribrosa Pressure Difference in Glaucoma: The Central India Eye and Medical Study (An American Ophthalmological Society Thesis). Trans Am Ophthalmol Soc. 2015;113:T6.

Jonas JB, Wang NL, Wang YX, You QS, Xie XB, Yang DY, Xu L. Estimated trans-lamina cribrosa pressure difference versus intraocular pressure as biomarker for open-angle glaucoma. The Beijing Eye Study 2011. Acta Ophthalmol. 2015;93:7-13.

Lindén C, Qvarlander S, Jóhannesson G, Johansson E, Östlund F, Malm J, Eklund A. Normal-Tension Glaucoma Has Normal Intracranial Pressure: A Prospective Study of Intracranial Pressure and Intraocular Pressure in Different Body Positions. Ophthalmology. 2018;125:361-368.

Deimantavicius M, Hamarat Y, Lucinskas P, Zakelis R, Bartusis L, Siaudvytyte L, Janulevicienė I, Ragauskas A. Prospective Clinical Study of Non-Invasive Intracranial Pressure Measurements in Open-Angle Glaucoma Patients and Healthy Subjects. Medicina (Kaunas). 2020;56:664.

Wang N, Xie X, Yang D, Xian J, Li Y, Ren R, Peng X, Jonas JB, Weinreb RN. Orbital cerebrospinal fluid space in glaucoma: the Beijing intracranial and intraocular pressure (iCOP) study. Ophthalmology. 2012;119:2065-2073.

Pircher A, Montali M, Wostyn P, Pircher J, Berberat J, Remonda L, Killer HE. Impaired cerebrospinal fluid dynamics along the entire optic nerve in normal-tension glaucoma. Acta Ophthalmol. 2018;96:562-569.

Boye D, Montali M, Miller NR, Pircher A, Gruber P, Killer HE, Remonda L, Berberat J. Flow dynamics of cerebrospinal fluid between the intracranial cavity and the subarachnoid space of the optic nerve measured with a diffusion magnetic resonance imaging sequence in patients with normal tension glaucoma. Clin Exp Ophthalmol. 2018;46:511-518.

Knier CG, Fleischman D, Hodge DO, Berdahl JP, Fautsch MP. Three-Decade Evaluation of Cerebrospinal Fluid Pressure in Open-Angle Glaucoma at a Tertiary Care Center. J Ophthalmol. 2020;2020:7487329.

Ren R, Zhang X, Wang N, Li B, Tian G, Jonas JB. Cerebrospinal fluid pressure in ocular hypertension. Acta Ophthalmol. 2011;89:142-148.

Zhang Q, Jan C, Guo CY, Wang FH, Liang YB, Cao K, Zhang Z, Yang DY, Thomas R, Wang NL; Handan Eye Study Group. Association of intraocular pressure-related factors and retinal vessel diameter with optic disc rim area in subjects with and without primary open angle glaucoma. Clin Exp Ophthalmol. 2018;46:389-399.

Ren R, Wang N, Zhang X, Cui T, Jonas JB. Trans-lamina cribrosa pressure difference correlated with neuroretinal rim area in glaucoma. Graefes Arch Clin Exp Ophthalmol. 2011;249:1057-1063.

Stoskuviene A, Siaudvytyte L, Januleviciene I, Vaitkus A, Simiene E, Bakstyte V, Ragauskas A, Antman G, Siesky B, Harris A. The Relationship between Intracranial Pressure and Visual Field Zones in Normal-Tension Glaucoma Patients. Diagnostics (Basel). 2023;13:174.

Chen BH, Drucker MD, Louis KM, Richards DW. Progression of Normal-Tension Glaucoma After Ventriculoperitoneal Shunt to Decrease Cerebrospinal Fluid Pressure. J Glaucoma. 2016;25:50-52.

Pircher A, Montali M, Berberat J, Remonda L, Killer HE. Relationship between the optic nerve sheath diameter and lumbar cerebrospinal fluid pressure in patients with normal tension glaucoma. Eye (Lond). 2017;31:1365-1372.

Pircher A, Remonda L, Weinreb RN, Killer HE. Translaminar pressure in Caucasian normal tension glaucoma patients. Acta Ophthalmol. 2017;95:524-531.

Siaudvytyte L, Januleviciene I, Ragauskas A, Bartusis L, Siesky B, Harris A. Update in intracranial pressure evaluation methods and translaminar pressure gradient role in glaucoma. Acta Ophthalmol. 2015;93:9-15.

Glokom İki Basınç ile İlişkili Optik Nöropati midir? Sistematik Bir İnceleme ve Meta-Analiz